Varoluşçuluk

Varoluşçuluk (Egzistansiyalizm), insanın dünyadaki varoluşunu, özgürlüğünü ve yaşamın anlamını sorgulayan bir felsefi akımdır. 20. yüzyılın en etkili düşünce hareketlerinden biri olan varoluşçuluk, insanın önceden belirlenmiş bir kaderi olmadığını; her bireyin kendi seçimleriyle kim olduğunu belirlediğini savunur. Bu yönüyle, insanın yalnızlığını, özgürlüğünü ve sorumluluğunu ön plana çıkarır.

Varoluşçuluğun Ortaya Çıkışı

Varoluşçuluk, kökleri 19. yüzyıl düşünürlerine dayanan ancak 20. yüzyılda gelişip sistemleşen bir felsefedir. Akımın öncülerinden Søren Kierkegaard ve Friedrich Nietzsche, insanın varoluşsal kaygılarını ve Tanrı’nın otoritesinden bağımsız bireysel özgürlüğü vurgulamışlardır. 20. yüzyılın ortalarında ise Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Martin Heidegger, Simone de Beauvoir gibi düşünürler bu felsefeyi derinleştirmiştir. Özellikle II. Dünya Savaşı’nın yıkıcı etkileri, insanların anlam, özgürlük ve sorumluluk kavramlarını yeniden sorgulamasına neden olmuştur.

Varoluşçuluğun Temel Görüşleri

Varoluşçuluğun merkezinde “İnsan önce vardır, sonra kendini yaratır.” düşüncesi yer alır. Bu bakış açısına göre insanın doğası, kaderi veya amacı doğuştan belirlenmiş değildir. İnsan, yaptığı seçimlerle kim olduğunu ve neye inanacağını kendisi belirler.

• Özgürlük: İnsan tamamen özgürdür, ancak bu özgürlük beraberinde büyük bir sorumluluk getirir.
• Kaygı (Anksiyete): Seçim yapma zorunluluğu insanı sürekli bir varoluşsal kaygı içinde bırakır.
• Sorumluluk: İnsan, yaptığı her eylemden kendisi sorumludur; suçlamada bulunacağı bir kader veya dış güç yoktur.
• Anlamsızlık: Evrenin önceden belirlenmiş bir amacı yoktur. İnsan, kendi yaşamına anlam kazandırmak zorundadır.
• Otantiklik (Kendilik): Birey, toplumun dayattığı kalıplardan sıyrılıp kendi değerlerini oluşturmalıdır.

Varoluşçulukta İnsan Anlayışı

Varoluşçuluk, insanı pasif bir varlık olarak değil, kendi yaşamını şekillendiren aktif bir özne olarak görür. İnsan, özgür iradesiyle kararlar alır ve bu kararlar kimliğini belirler. Jean-Paul Sartre’a göre “İnsan, özgürlüğe mahkûmdur.” Çünkü insan, seçim yapmaktan kaçsa bile aslında yine bir seçim yapmış olur. Bu nedenle her birey kendi varoluşunun mimarıdır.

Dini ve Ateist Varoluşçuluk

Varoluşçuluk iki farklı biçimde ortaya çıkmıştır: dini ve ateist varoluşçuluk.

• Dini Varoluşçuluk: Søren Kierkegaard tarafından temsil edilir. Kierkegaard’a göre insan, Tanrı karşısındaki yalnızlığını fark etmeli ve inanç yoluyla anlam bulmalıdır.
• Ateist Varoluşçuluk: Jean-Paul Sartre, Albert Camus ve Martin Heidegger gibi düşünürler tarafından savunulmuştur. Bu görüşe göre Tanrı yoktur; dolayısıyla insanın anlam arayışı tamamen kendisine bağlıdır. İnsan, dünyada “anlamsız” bir varlıktır ama bu anlamsızlığa rağmen yaşamına kendi anlamını yüklemelidir.

Varoluşçuluğun Edebiyattaki Yansımaları

Varoluşçuluk, sadece bir felsefi akım değil, aynı zamanda edebiyatta da derin etkiler bırakmıştır.

• Jean-Paul Sartre – Bulantı, Duvar: İnsan özgürlüğünün ağırlığını ve varoluşsal kaygıyı işler.
• Albert Camus – Yabancı, Sisifos Söyleni: Yaşamın anlamsızlığı ve buna karşı insanın başkaldırısı anlatılır.
• Franz Kafka – Dava, Şato: Bireyin yabancılaşması ve sistem karşısındaki çaresizliği konu edilir.
• Simone de Beauvoir – İkinci Cins: Kadının varoluşsal özgürlüğü ve toplumun dayattığı rollere karşı mücadelesi vurgulanır.
  Türk edebiyatında ise Oğuz Atay (Tutunamayanlar), Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Kemal Tahir gibi yazarlar eserlerinde varoluşçu temalara yer vermiştir.

Varoluşçuluk ve Felsefi Arka Plan

Varoluşçuluk, pozitivizmin katı akılcılığına ve klasik felsefenin soyut insan anlayışına bir tepki olarak doğmuştur. Bu akım, insanı toplumsal bir tür olarak değil, kendi bilinciyle var olan birey olarak ele alır. İnsan, kendi seçimleriyle anlam bulur; dolayısıyla ahlak, özgürlük ve değer kavramları bireyseldir.

Varoluşsal Kaygı ve Absürd Kavramı

Varoluşçulukta “kaygı (angst)” ve “absürd (anlamsızlık)” temel temalardır. Heidegger’e göre kaygı, insanın kendi varlığını ve ölümlülüğünü fark ettiği anda ortaya çıkar. Camus ise “absürd” kavramını, insanın anlam arayışıyla anlamsız bir evren arasındaki çatışma olarak tanımlar. Ona göre insan, yaşamın anlamsızlığını bilmesine rağmen yaşamaya devam ettiği sürece özgürdür.

Varoluşçuluk ve Özgürlük İlişkisi

Varoluşçuluğa göre özgürlük, insanın en temel özelliğidir. Ancak özgürlük beraberinde bir yük getirir: seçim yapma zorunluluğu. İnsan, seçim yaparak hem kendini hem de insanlığın değerlerini belirler. Bu nedenle varoluşçulukta özgürlük aynı zamanda sorumlulukla iç içedir.

Sonuç

Varoluşçuluk, insanın kim olduğunu, neden yaşadığını ve yaşamın anlamını kendi eylemleriyle sorguladığı bir düşünce akımıdır. Bu felsefe, insanı kaderin, toplumun ya da Tanrı’nın belirlediği bir varlık olarak değil, kendi seçimleriyle anlam bulan bir özne olarak tanımlar. Varoluşçuluk, insanın özgürlüğünü ve bireysel sorumluluğunu yücelten bir çağrıdır. Günümüz dünyasında bireylerin kimlik arayışı, anlam krizi ve özgürlük sorunu hâlâ varoluşçuluğun canlılığını sürdürdüğünü göstermektedir.