Kadılık Sistemi

İlmiye sınıfının bir kolu olan kadı hukuk adamıdır ve adaletin dağıtıcısıdır. Özellikle yargı işleriyle ilgilenir. Yargı görevlerinin dışında idari, mali, beledi görevleri de söz konusuydu.

Kadı her şeyden önce bağımsızdır ve hükümdardan mutlak yetki sahibidir ve bizzat padişah ile yazışabilirdi. Osmanlı’da kazalar, kadının sorumluğundadır. Dolayısıyla kadı, yargı yetkisinin taşradaki temsilcisiydi. Kadı, çelişkiye düştüğü zaman müftüye danışabilirdi.

Kadılar genel olarak Hanefi mezhebine göre karar alırlar. Ancak devlet mezhepler arası farklılığı dikkate alırdı. Bölgede Şafiilik varsa bunların davası içinde şafi kadı atanırdı.

Kadılar atanırken müderrisler gibi medreseyi bitirip Ruzname veya Matlab defterlerine kayıt yaptırırlar. Bazen 2 yıllık bazen 5 yıl bir kadının altında davayı dinelemeye katırlar. Ardından bir yıl da İstanbul’da Büyük Kadı ve Kazaskerin yanında durduktan sonra atanmaları gerçekleşirdi.

Devlet kadılara bizzat para vermezdi. Yaptıkları işlemlerden aldıkları işlem harcı ile geçimlerini sağlıyorlardı. Dolayısıyla nüfus arttıkça maaşları artıyor. Ancak ilk atanan kadılar düşük bir ücretle başlarlar. Önce kaza ve sancak gibi az nüfuslu yerlerde çalışırlar. Bundan sonra beylerbeyi kadısı olabiliyor. Genel olarak bir kadı atandığı yerde 20 ay gibi süre görev alır. Bunun nedeni mahalli halk ile yakınlaşmalarının önüne geçmektir. Tayinler mutlaka berat ile gerçekleşir. Berat olsa bile ruzname denilen defterlerde kayıtlar yoksa atamaları sayılmazdı.

Kadı yaptığı bütün faaliyetleri Şer’iyye Sicili isimli deftere kaydeder. Bu defterler günlük sıraya göre kayıt edilir. Aynı zamanda merkezden gelen beratlar, fermanları da kaydeder. O yüzden Şer’iyye Sicilleri o bölgenin hem merkezle ilişkisini hem de kendi içindeki durumunu belirten çok kıymetli bilgiler içerir.

Osmanlı Devleti hukuk sisteminde bir bozukluk varsa bu sistemden ya da kadıdan kaynaklı değil, sistemi kötüye kullananlardan kaynaklı bir bozukluk vardır. Kadıya engel olan yalancı şahitler nedeniyle kararlar haksız yere alınır ve kadıyı şaşırtmasından olur.

Naipler, kadıların önde gelen yardımcılarıdır. Bunlar kadının yetişemediği yerlere veya dava kaza veya köyde ise naipler gider.

Kadının görevleri:

• Davalara bakar adaleti temin eder
• Noter görevi görürler. Alım satım işlerinin yazıldığı belgelere Hüccet
• Lonca sistemini teftiş ederler.
• Narh sistemini tespit eder ve denetler
• Vakfiyelere uyulup uyulmadığını denetler
• Miras ve evlilik işleri
• Tapu sicil muhafızlığı
• Vergilerin toplanmasına yardımcı olma
• Asayişten sorumlu

Kadıların zaman içinde uzmanlaştıklarını da görüyoruz:

• Dava dinleyenler
• Kassamlar, vefat eden kişinin mal varlığını tespit eden ve mirası paylaştırır.
• Toprak kadıları, seyyar kadılar
• Ordu kadıları, sefere gidildiği zaman askeri sınıfın davalarına bakar
• Nefais kadıları
• Mehayif Müfettişleri, halk arasında dolaşır denetim yapar şikayet dinlerlerdi.

Mevleviyetlerin 16. Asırdaki sıralamaları:

• Haremeyn: Mekke-Medine
• Bursa, Şam, Mısır, Edirne
• Eyüp, Üsküdar, İzmir, Kudüs, Selanik, Sofya
• Bağdat, Antep, Bosna, Erzurum, Sivas, Adana, Çankırı, Konya