İlk Müslüman Türk Devletleri

Tolun oğulları (868-905)

Başkenti Fustat
Resmi dil Arapça
Ömer denemin de Mısır’a fütuhat başladı ve 639 yılında Mısır Amr Bin As tarafından fethedildi.
838’ de Mısır’da merkezi otorite yavaş yavaş kaybolur.
Et- Turki’nin vefatından sonra Ahmet Bin Tolun Mısıra vali olur.
Oğuz kökenli Ahmet B. Tolun tarafından oluşturulan bu devlet Türk valilerin Abbasi devleti sınırı içinde oluşturdukları ilk devlet.
Devletin kurulmasında ve varlığını sürdürmesinde en etkili üç sebep;

Kurucularının dirayeti
Halifelik makamının içine düştüğü durum
Mısırın özel konumu

Ahmet Türkistan asıllıdır bağdatta dünyaya gelmiş askeri ve dini eğitimler alarak yetişmiştir
Bizans’a karşı başarılı mücadeleleri vardır.
Üvey babasının Nabi olarak Mısır’a gelmiş ve kendine bir hassa ordusu oluşturmuş.
Abbasilerin Zenci isyanları ile uğraşmasını fırsat bilerek bağımsızlığını ilan etmiştir.
Mısırda bu şekilde bir hanedan oluşturması bir şekilde başkalarına da örnek olmuştur (İhşidler- Memlukler )
Ahmet B. Tolundan sonra oğlu Huameveyh yerine geçmiştir.
Ondan sonra yerine gelen Ceys harun ve seybe devletin birliğini korumakta varlık gösteremediler ve devlet 905 de yıkıldı.
Tollungulları döneminde Mısırdan elde edilen gelir merkeze gönderilmediğinden binlerce yıllık kıtlık ortadan kalktı verilen vergilerin Mısır’da kalması refahı artırdı buda uzun süre başta kalışı etkilemiştir.
Tarihçi Markizi bu donemde Tolun oğullarının güçlü bir hassa ordusuna ve 100 harp gemisine sahip olduğunu belirtiyor.
Ahmet ülkede benzeri olmayan Bimaristan meydana getirdi burada asil köle hür zengin fakir ayrımı yapmadan hastaları tedavi eden hastane yaptırdı.
Bagımsızlık alametleri kullanıldı
Sarayda ilk dönemden itibaren haciplik vardır.
Divanül haraç, Divanül inşa, Divanül ceys gibi divanlar yeniden düzenlendi
Belediyecilik hizmetleri düzenlendi
Devlet kademeleri Müslüman olmayan kişilerede açıldı
Refahın öemli sebeblerinden biri nildir.
Sulama kanalları ve kemerler yapıldı.
Sabun ve şeker sanayi iyileştirildi
Keten, yünlü Pamuk, İpekli dokuma geliştirildi.
Mısırdan ve suruiyen geçen ticaret yolları işletildi.
Maliye ıslah edilerek Vergi geliri artırıldı.
Ahmetten sonra israf öne çıkmıştır
Humaeveyh yaptıdıgı sarayın duvalarını şarkıcısı gözde ve zevcelerinin kabartsı ile altın yapraklarla süslemiş
Tolungulları döneminde edebiyat tarih felssefe ilimleri geliştirilmiş(Maddi refah)
Dini ilmlerde gelişmeler meydan gelmiş (Tesfir ve fıkıh)
Ahmet Arapca bilir Türkce şiirler yazar musukiye ve tarihe meraklıdır.
Şehirler

El Katari; Tolun oğlu Ahmet’in inşa ettirdiği bir şehirdir. Burada kendisine ait bir saray, büyük bir cami, hükümet konağı, lojmanlar, kışlalar, ticarethaneler, kışlalar meydana getirmiştir.
El Asker ; Vali ve naiplerin oluşturduğu bir şehirdir.

İHŞİDLER (935-696)

Tolun oğullarının son döneminden itibaren Abbasi ordusu komutanı Muahmmed bin Süleyman El katibi tarafından başta El katari olmak üzere bütün Mısırı yerle bir etmiştir.
Bu dönemde El katibi herhangi bir tayin olmadan Resen valilik görevinin yürütmüştür.
Tolun oğullarından sonra Abbasi devletine bağlı valiler Mısırı kontrol etti.
Tolun oğulları zamanında ki kısa bağımsızlık süreci halk üzerinde olumlu tesir bırakmıştır. Aynı ortamın tekrar canlanmasını isteyen halk isyanlar başlatmıştır.
Bu isyanlardan birisi Muhammed bin ali El Haleci isyanı ; Ordusu 50 bine yaklaşmış Tüm mısırı etkilemiş bu siyan 906 yılında güçlükle bastırılmış
Daha sonra ki süreçte Mısıra Ebu Mansur Telkin vali olmuştur. Bu dönemde iç isyanlar ve fatimilik ile mücadele edilmiştir.
Abbasiler Mısırda ki idareyi küçük bölgeler ayırarak elde tutmuştur.
İç isyanlar, Fatimilik tehlikesi iktisadi ve sosyal hayatı bozmuş ve yeni arayışlar içine girmişler bu arayış içinden İhşitler ortaya çıkmıştır.
Devlet Muahmmed bin Toğaç tarafından kurulmuştur
Mısır bundan sonra Abbasiye tam bağımlı olmayacaktı.
Toğaç halife ile iyi geçinirdi ve bundan ötürü kendisine İhşid ünvanı verildi
Toğaç döneminde Suriye, Mısır, Mekke, Medine, hicaz Mısıra bağlandı
Mısırda suriyede halife adıne hutbe okutulmuştur.
Abbailere sembolik miktarda para gönderiyorlar. Bu yüzden yarı bagımsız
Toğaç Mısırda kendisinden sonra ailesinin idaresi için tedbir aldı.
Muhammed Bin Toğaçtan sonra oğulları ; Ebul kasım uncuduz, Ebul hasan ali ve kölesi Ebul Misk Kafur develte hakim oldu.
Kafur 20 sene naib 2 senede hükümdar oldu bu donemde ; Şiilik propagandası, Karmati ve fatimi baskısı ile ekonomik güçlükler devleti sarsdı.
İhşidlerin son sultanı Ebul Fevans Ahmet zamanından itibaren batınilik baskıları artmış ve Mısır fatimiler tarafından zabt edilmiş.

SAC-OGULLARI (890-929)

Başkentleri Meraga ve Erdebil
Sınırları Azerbeycan ve Ermeniye
Aile Uşrusunalı
Ebu’s Sac Divdad b. Yusuf Divdest Ailenin ilk İslamiyeti kabul eden kişisi
Muhtemelen halife Me’mun zamanında ahmed b. Ebi halid’in Uşrusuna’yı fethiyle bölge terkedilmiştir.
Abbasii komutanlarındandır.
Mutasım zamanında babek isyanı ve bazı isyanlarda görevlendirilmişlerdir
Azebeycandaki mengüçür isyanın bastırılmasında başarılı olmadığından bir müddet pasif kalmıştır
Ebu Sac’a Mütevekkil zamanında Mekke valiliği verilmiş
Halifeler arasında denge rolü üstlenmiştir. (Mustain-mutez)
Diyar-ı mudar, kennesrin, halep avasım valiliklerine getirildi.
Zenci isyanlarında Abbasi ordularınca gerçekleştirilen mücadelelerde başarısız olunca görevden alındı
El Afşin muhtemelen Samarrada doğmuş ve bazı devlet adamlarının hizmetlerinde bulunmuştur
Başta Mekke valliliği olmak üzere verilen görevlerde başarılı olmuş ve itibarı artmış
Bu süreçte meydana gelen iç karışıklarla Muhammed El-Afşin mağlup olmuş ve Bağdat’a çekilmiş
Bunun üzerine Abbasi halifesi Afşin’i azerbeycan valiliğinde görevlendirmiş ve bölgede sacoğulları devletinin kurulmasının temelleri atılmıştır.
Afşin Bir tarafta bölgede sulh ve sukunu temin etmeye çalışırken diğer taraftan Ermenileri kontrol etmeye çalışıyor.
Afşin’in Azerbeycan valisi olduğu dönem abbasi halifeliğin merkezi iktidarının azaldığı mahali hanedanların müstakil hareket ettiği bir dönemdir.
Bu süreçte ermeniler bi taraftan abbasilerle münasebet kurmaya çalışırken diğer taraftan Bizans ile ticari ilişkiler kurmaya çalışmaktadır. Bu durum muhammed el afşini rahatsız etmiş ve Ermenilerle mücadeleler başlatmış
Afşin ölümünden önce oğlunu iktidara getirlmesini vasiyet emiş ancak kardeşi Yusuf iktidara gelmiştir
Yusuf iktidarı ele geçrdiden sonra erdebilde adına gümüş dirhem bastırmıştır.
Bu dönemde ermeniyenin büyük kısmı fethedilmiştir.
Ermeniye kralı simbatın yerine oğlu aşot geçince Yusuf zamanında sacogullarına geçen ermeni topraklarının büyük kısmı yeniden Ermenilerin eline geçti
Yusuf döneminde halife ile olan ilişkiler düzeltildi yusufun azebeycan ve ermeniye valilikleri kabul edildi
Azerbeycan ve ermeniye bölgelinin fiilen elinde bulunduran Yusufun burada ki hakimiyeti uzun sürmedi bagdatta hapis edilip üç yıl sonra kurtuldu.
Zenci ve karmati isyanları abbasileri zora soktu sacogulu Yusuf azerbeycan ve ermeniye bölgesine vali olarak tayin edildi.
Karmatilerle yapılan savaşta onlara esir düşerek idam edildi
Yusuftan sonra ezerbeycan ve ermeniye bölgesi valiliğine yeğeni ebu’l musafir feth bin muhammed el afşin tayin edildi
Onun ölümlüden sonrada sac oğullarının bölgedeki hakimiyeti sona erdi
İktisadi açıdan bölgede belli bir canlılık yaşattıkları bastırdıkları sikkelerden anlaşılmaktadır.

İtil Volga Bulgar Hanlığı

Abbasi topraklarında oluşturulan yarı bağımsız Türk devletlerinden sonra bağımsız Türk devletidir.
Bu devlet hakkında Coğrafi konumu, çevresinde ki devletler ile ilişkisi ve araştırmaların henüz tamamlanmamış olması sebebiyle sınırlı bilgilere sahibiz. Bizans, Rum, İslam kaynaklarında hanlık hakkında dağınık bilgiler mevcut.
Abbasi halifesi El- Muhterin Bulgar hanı Almus hana gönderdiği sefaret heyetinde ibni fadlan yer almıştır. İbni faldan seyahatle ilgili bilgilerini El-Rihle adlı eserinde toplamıştır.
Türk asıllı oldukları hakkında görüşler Vambey tarafından ortaya atılmış Feher’in arkeolojik Remeth ve rosayni’nin lojistik görüşleri ile desteklenmiştir.
Bir kavim olarak Bulgar tabiri 5.yy ikinci yarısından önce mevcut değildi
İ. Kafesoglu: ‘ Atilla’nın ölümünden sonra Dengizlik oğullarıyla birlikte Karadeniz’in kuzeyindeki Türk Boylarına karışmışlardır ve bu topluluk Bulgar ismini almıştır.
Bizans imparator doğu Gotlarıyla çarpışmak için KKK ve Bulgarlardan yardım istemiştir
Göktürklerin zayıflamasıyla Büyük Bulgar hanlığı kurulmuştur.
Bizans Tuna Bulgarlarına vergi vermeyi kabul etmiştir.
Bulgarlar İslam ordularına karşı Bizans’ın yanında İstanbullu savunmuştur.
Çoğunluğun etkisiyle Hıristiyanlaşmışlar.
Zaman Bizans hakimiyetini kabul ettiler ve bizan eyaleti hlaine geldiler.
Büyük Bulgar hanlığı parçalandıktan sonra Tuna Bulgarları kuruldu.

İtil Volga Bulgarları

Büyük Bulgaristan’ın parçalanmasından sonra Kübrat oğullarıyla itil ve kama nehirlerinin birleştiği bölgeye yerleştiler.
Kuruluşundan beri hazarları bağlı (Yarı bağımsız bir yapı)
Abbasi halifesi ile temas halindedirler.
Abbasilerle olan ilişkiler bölgede İslam kültür ve medeniyetinin yayılmasını sağladı.
Almus han Abbasi halifesine elçi göndererek Müslüman olduklarını Dini öğretecek öğretmenlere ve imar çalışmasına yarımcı elemanlar istemiştir.
Hazarların Rus saldırasılarına uğramaları Bulgarlar İslam dünyasıyla ilişkilerini zayıflattı
İtil Bulgarlar Moğollara mağlup olduktan sonra Altın ordu devletine bağlanmıştır.

Karahanlılar (840-1212)

Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm sürmüş olan ilk Müslüman Türk sülalesinin (840-1212) kurduğu devlete en yaygın çimde verilen isimdir. Bu isim, aynı soydan gelen hükümdarların ünvanları arasında Kara sözünün sık sık kullanılması ile ilgilidir. Nitekim tarihci V. Grigorev 1874’te yazdığı bir makalede bu devlete Karahanlılar Devleti adını vermiş, bundan sonra bu isim yaygın bir biçimde kullanılmıştır. onların kurdukları devlete İlek Hanlar ve Türkistan Uygur Hanları isimleriyle birlikte Osmanlılar tarafından Türkistan Hakanları ve muasır islâm kaynaklarında el-Hâkâniyye, el-Hâniyye, Mülaktı’l-Hâkâniyye, Mülâ ku’l-Hâniyye, Evlâdu’l-Haniyye, Al-i Afreısiyâb gibi başka bazı isimlerin de verildiği görülür.

Karahanlıların menşei hakkında çok değişik görüşler iler sürülmüş. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

Uygur faraziyesi,
Türkmen faraziyesi,
Yağma faraziyesi,
Karluk faraziyesi,
Karluk-Yağma faraziyesi,
Çiğil faraziyesi,
T’u-chüe ( Tukyu-Göktürk) faraziyesi.

Her birinin kendilerince önemli bazı dayanakları bulunan bu faraziyeler içinde bilhassa Karahanlar mütehassısı Omelyan Pritsak tarafından ileri sürülen ve onları Karluk hanedanına bağlayan görüş oldukça rağbet bulduysa da, ülkemizde son yıllarda Karahanlılar üzerine yaptığı ciddi araştırmaları ile tanınmış bulunan Reşat Genç, Karahanlılar devletini Yağmalar tarafından kurulmuş olduğunun kesinleşmiş bulunduğunu ifade etmektedir.

Ötüken’deki Uygur devletinin Kırgızlar tarafından 840’da yıkılmasından sonraki Orta Asya Türk Tarihinin gelişmelerini ayrıntılı. Bir biçimde takip etmek mümkün olamamaktadır. Bu bakımdan Karahanlıların kuruluş dönemi yeteri kadar aydınlatılamamış bir konu olarak durmaktadır.
Kurucusu Bilge Kül Kadir Han’dır.
Bazir Arslan ve Oğulcak Kadir Han Kurucu Bilge Kül Kadir Han’ın Oğullarıdır.
Oğulcak Kadir Han zamanında yeğen Satık (Satuk Buğra Kara Han b. Bazir Han), Karahanlılara sığınmış Ebu Nasr isimli bir Samanili şehzade ile karşılaşmış ve İslamiyet’i benimsemiştir.
Bundan sonra amcasına karşı giriştiği taht mücadelesini kazanmış ve hakim olduğu bölgelerde İslamiyet’i resmen ilan etmiştir.
Ebu Nasr Ahmed b. Ali Karahanlılar hükümdarları içinde Abbasi halifesini ilk tanıyan kişi olarak bilinir Nitekim bundan sonraki sikkelerde, Abbasi halifelerinin adları yer alacaktır.

Doğu Karahanitlart Devleti

Süleyman Arslan Han b. Yusuf (1031-1056) Doğu Karahanlıların ilk hükümdarıdır. Kaynakların belirttiğine göre adil ve dindar bir hükümdardı.

Ahmed 1128’lerde Karahıtayları yenerek onların Batı’ya ilerlemelerine bir müddet mani oldu.

Ahmed’in oğlu ve halefi II. İbrahim Han, iç karışıklıklar dolayısıyla Karahıtaylardan yardım istedi. Bu isteği kabul eden Karahıtaylar, Balasagun’a geldiler ve bir daha da oradan çıkmadılar

Fergana Hanlığı

Karahanlı devletinin 1042’de ikiye ayrılmasından sonra Fergana bir süre Batı Karahanlılarda kaldı. Daha sonra Doğu Karahanhlara geçen Fergana’da 1141’de Karahitayların Maveraünnehir’i istila et mesinden sonra, merkezi Özkend şehri olmak üzere bağımsız bir Karahanlı devleti daha kurulmuştur. Bunun hükinndarları genellikle “Tuğrul Kara Hakan” ünvanını taşır. Tarihini çok iyi bilemediğimiz bu devleti kuran sülalenin bir kısım hükümdarları da tanınmamaktadır. ilk hakânları Batı Karahanh hakânı Hasan b. Ali’nin üçüncü oğlu Hüseyin b. Hasan’dı. Bu hanedân hakkında oldukça yetersiz olan bilgilerimiz, 1212’den sonra ise tamamıyla kesilmektedir